Պատմագրությունը հայ գրականության մեջ

 
Պատմագրությունը՝գրավոր մշակույթի առանձին տեսակ է և լայն կիրառություն է գտել  գիր ուգրականության սկզբնավորումից ի վեր: Պատմագրության նպատակն է պահպանել և սերունդներին փոխանցել ազգի կյանքում տեղի ունեցած գլխավոր իրադարձությունները: Գոյություն ունի պատմագրական աշխատության երեք տեսակ,որոնցից առավել գնահատելի է իրականությունն ու հարազատ պատմությունը,խոսքի գեղեցիկ շարադրանքով ներկայացնող տեսակը:Այս տեսակը կոչվում է դասական և արտահայտում է հերոսների անձնական և քաղաքական հակումները՝ պատկերավոր և վառ շարադրանքով: Ժանրը իր մեջ ներառում է հերոսների բազմազան բնավորությունների,հետաքրքրաշարժ իրադարձությունների նկարագրություն,երկխոսություններ,առասպելներ,ասույթներ և այլն: Ամենակարևորը  տվյալ ժամանակաշրջանում ժողովրդի ճակատագրի և  երկրի քաղաքական դրության տպավորիչ արտացոլումն է:Ժանրի տարատեսակ է ժամանակագրությունը՝դեպքերի հաջորդական կոնկրետ շարադրանքը: Անցյալում կազմել են դեպքերի ցանկեր՝ տարեգրություններ:
Դասական պատմագրության հայրենիքը անտիկ հունա-հռոմեական աշխարհն է,որտեղ ասպարեզ են դուրս եկել ՝Հերոդոտոսը,Թուկիդիտեսը և ուրիշեր:
Հայ գրերի գյուտից հետո պատմագրությունն անմիջապես վերելք է ապրում՝ Ագաթագեղոսի,Փավստոս Բուզանդի,Եղիշեի,Խորենացու,Ղազար Փարպեցու շնորհիվ: Ժանրը հետագայում զարգացում է ապրում Սեբեոսի, Ղևոնդ պատմիչի,Հովհան Մամիկոնյանի ,Թովմա Արծրունու,Հովհաննես Դրասխանակերտցու,Կիրակոս Գանձակեցու և այլոց մատյաններում:
                                   Մովսես Խորենացի
                               (մոտ410-15ից-մոտ493թթ.)

Մովսես Խորենացին ծնվել է 5-րդ դարի սկզբին 410-415թթ.,Տարոն գավառի Խորնի գյուղում:Վաղարշապատի դպրոցում եղել է Մ.Մաշտոցի և Ս.Պարփևի կրտսեր աշակերտը: 434-435թթ. նրան այլ աշակերտների հետ ուղարկում են Եգիպտոս՝Ալեքսանդրիայի ճեմարանում կատարելագործվելու համար:Նա սովորում է օտար լեզուներ,փիլիսոփայություն,երաժշտություն,աստվածաբանություն,պատմություն:Այստեղ 5-6տարի ուսանելուց հետո գնում են Աթենք,ապա վերադառնում հայրենիք:Նրանք տեղ են հասնում Մ.Մաշտոցի և Ս.Պարթևի մահից հետո, 440թ.փետրվարին,որի համար անչափ ցավում են: Երկար տարիներ Խորենացին արժանանում է անարգանքի և անտարբերության,սակայն շարունակում է զբաղվել գրական աշխատանքով: Ծերության տարիներին Խորենացին արժանացել է մեծարանքի և ստացել եպիսկոպոսական աստիճան:Սերունդները նրան մեծարել են՝ՊԱՏՄԱՀԱՅՐ,ՄԵԾՆ ՄՈՎՍԵՍ,ՔԵՐԹՈՂԱՀԱՅՐ և այլ պատվանուններով:
<<Պատմություն Հայոց>> երկը Խորենացու մատենագրական վաստակի թագն ու պսակն է,չնայած որ նա կատարել է շատ աշխատանքներ՝ճառեր,շարականներ,թարգմանություններ:Մովսես Խորենացին երկը գրել է իշխան Սահակ Բագրատունու պատվերով,որի առաջարկը մեծ գովեստով է ընդունել:Խորենացին սուր քննադատում է իշխաններին,ովքեր անտեսել են պատմական արժեքների գրառումը և գովեստի է արժանացնում Սահակ Բագրատունու առաջարկը:
Հեղինակի երկը բաղկացած է 3 գրքից: Առաջին գիրքը կազմված է 32 գլխից, կրում է <<Հայոց մեծերի ծննդաբերություն>> վերնագիրը և մեծարում է հայոց Հայկ,Արամ,Արա Գեղեցիկ նահապետներին,Պարույր,Երվանդ Սակավակյաց,Տիգրան Մեծ թագավորներին: Տվյալ անձինք աչքի են ընկնում իրենց հայամեծար,ազգասեր և երկիրը շենացնող արարքներով:
Երկրորդ գիրքը կոչվում է<<Միջին պատմություն մեր նախնիների>>,կազմված է 92 գլխից և ընգրկում է Արշակունիների թագավորման ժամանակաշրջանը՝մինչև Տրդատ Մեծի գահակալությունը և քրիստոնեության պետական կրոն ճանաչվելը:
Երրորդ գիրքը՝<<Մեր հայրենիքի պատմության ավարտը>> խորագրով կազմված է 68 գլխից և ներկայացնում է Տրդատի մահից հետո Հայաստանի անկումը,պետականության կորուստը,նաև գրերի գյուտը,Սահակ Պարթևի և Մեսրոպ Մաշտոցի վախճանը: Գիրքն ավարտվում է եզակի նմուշ հանդիսացող <<Ողբ>>-ով ,որտեղ ներկայացվում է պետականության կորստից հետո հայերի ծայրաստիճան ծանր դրությունը:
Քերթողահայրը այս երկով՝նրա արժեքավոր բովանդակությամբ պահպանում,կորստից ու մոռացությունից փրկում է Հայոց պատմության փայլուն էջերը: Խորենացու երկը մատենագրության առաջին հուշարձանն է,որտեղ հեղինակը օգտագործել է հայոց պատմության՝իր իսկ կողմից ուսումնասիրված, միանշանակ ճշմարտացիություն ունեցող իրադարձություններ և փաստեր:
Պատմահայրը գրքի ամեն հատվածն ու դրվագը այնպես է շարադրել ,որպեսզի ոչ մի հատված ձանձրույթի առիթ չդառնա՝իր պատկերավոր և ճարտար լեզվով: Երկը <<վերակենդանացնում>> է ընթերցողին, դիպչելով նրա մտքին և զգացմունքներին, առաջնորդելով նրան վսեմ գաղափարներով...
Հեղինակի տաղանդը փայլում է հերոսների՝անկախ դիրքից, հավասարապես ճոխ ու քաջ նկարագրելու մեջ: Խորենացին գովերգում, շեշտադրում է քրիստոնեությունը և քրիստոնյա թագավորներին և հակառակը՝դատապարտում է հեթանոսությունը իր սուր տեսակետներով:
Խորենացին առանձնակի նրբությամբ ու շուքով է նկարագրում հայկական հոյակերտ քաղաքները: Նա մեծարում ու պատվով է ներկայացնում հայ ժողովրդի հաղթանակները և առանձնակի կսկիծով է նկարագում ժողովրդի դժբախտությունը, իր ազգի պարտությունները և երկրի ծանր վիճակը:
Մովսես Խորենացին ոճի մեծ վարպետ է և իր շարադրանքի ընթացքում հաճախ օգտագործում է խորիմաստ արտահայտություններ,մտքեր, առածներ և ասույթներ:

<<...Գրքեր կան՝ ժողովուրդներ են դաստիարակում, կռչում նրանց կամքը, պահում-պաշտպանում...>>